Tijdens de Middeleeuwen is bijna iedereen er van overtuigd dat magie een oplossing biedt voor grote problemen en duiding kan geven aan het onverklaarbare van rampen. Hoewel magie officieel streng verboden is, komt het zelden tot vervolgingen. Karel de Grote verbiedt zelfs het doden van heksen. Ook de [katholieke] kerk propageert het geloof in wonderen, aanbidden van relikwieën, doet voorspellingen aan de hand van heilige boeken en spreekt banvloeken uit. Soms adviseren invloedrijke geleerde kerkvaders het gebruik van toverformules om problemen op te lossen.

De bestuurlijke elite neemt 'magiërs', 'alchemisten' of 'druiden' in dienst. Respectvol wordt naar hun voorspellingen en advies geluisterd. Tegen [ongehuwde] vrouwen met kennis van astrologie en geneeskrachtige kruiden kijkt men heel anders aan. Zulke vrouwen helpen bij bevallingen en zijn meestal wat ouder. Ze worden 'tooverkol', 'kwade vrouw' of 'hexe' genoemd. Zij beschikken over veel levenservaring en praktische kennis, die vaak niet strookt met de kerkelijke leer of de wetten van de overheid.

Eind 15e ontstaan er grote spanningen in de samenleving. De pest zaait dood en verderf. Voedselprijzen stijgen door misoogsten. De bevolking heeft honger, er heerst grote armoede. Mensen trekken massaal naar de stad, de sociale controle neemt af. Kerkelijke autoriteiten maken zich zorgen over het moraal, maar zijn natuurlijk vooral beducht de controle te verliezen. De kerk en bestuurlijke elite denken de crisissituatie op te lossen door verdachtmaking en vervolgen van 'ketters' en 'heksen'. In de late Middeleeuwen richt de kerk daarvoor de Inquisitie op.

in 1487 verschijnt 'De Heksenhamer' ofwel Malleus Maleficarum. Malleus betekent 'hamer' en malefica 'boosdoeneres'. 'Maleficus' stond voor de kwaadaardige activiteiten van heksen en tooveraars en 'malifica' is de vrouwelijke uitgang van het woord. Het boek vertolkt het standpunt van de kerk en benadrukt dat het bij heksen om een sekte gaat waar vooral vrouwen bij betrokken zijn. De handleiding legt tot in detail uit wat heksen zijn: zij zijn afvallig van het ware geloof [ketters] en met lichaam en ziel aan de duivel toegewijd. Heksen spannen samen met demonen om alle goede mensen kwaad te doen en kunnen met de informatie die zij krijgen de toekomst beïnvloeden. Een heks is van binnen gevuld met duivelse geest, daardoor kan een heks vliegen [op een bezemsteel] en op water drijven. Tijdens nachtelijke bijeenkomsten, de 'Heksensabbat', wordt de duivel aanbeden, worden kinderen geofferd en formules uitgesproken om vrome mensen te betoveren. De Heksenhamer geeft daarnaast instructies hoe verdachten te ondervragen en welke methoden van pijnigen het meest effectief zijn.

In de Malleus Maleficarum ziet de schrijver ook verband tussen ketterij, tooverij en ongeregelde [= niet door de kerk gereguleerde] seks. Tijdens de Heksensabbat zou een heks zich overgeven aan seksuele gedragingen. Demonen vertoonden zich nu eens als vrouw, dan weer als man en soms als beide. Er zouden "fleischliche Unflätereien durch fleischlichen Umgang mit den Incubi und Succubi" (Malleus, I, 36) plaatsvinden, zoals door de inwoners van het bijbelse Sodom bedreven waren. Wie zich aan zulke praktijken schuldig maakte moest met het vuur gestraft worden en tot 'polver' verbrand. Zo werd ook de ziel vernietigd en kon voorkomen worden dat een schuldige bij het laatste oordeel toch weer deelnam aan de wederopstanding.

Heksenvervolging vond tussen ±1450 en ±1750 in heel Europa plaats en heeft tienduizenden slachtoffers geëist. Schattingen lopen uiteen van 30.000 tot 60.000. Van de slachtoffers was 80% vrouw, vaak boven de 50 jaar, alleenstaand, erg arm en machteloos.

Lees meer over de heksenvervolgingen in Nijmegen .

opdrachten

   Zoek in de tekst naar alle benamingen voor mensen die magie bedrijven. Kun jij er zelf ook een paar bedenken?

   De term 'heks' heeft een andere betekenis gekregen en heeft niet meer met de duivel te maken. Toch wordt 'heks' nog selectief gebruikt. Mannen worden zelden zo genoemd. Hoe zou dat komen?

   De verschijnselen die met vervolging van heksen te maken hadden worden ook wel 'heksenwaan' genoemd. Wat vind je van de stelling dat tijdens de heksenvervolgingen niet de vervolgden, maar de vervolgers bezeten waren. Is er wat dat betreft een overeenkomst te vinden met gebeurtenissen in onze tijd?